Fakhri KARIMLI

XIV əsrin 80-ci illəri Azərbaycan üçün olduqca çətin xarakter daşıyırdı. Şimaldan Toxtamış xanın Qızıl Orda dövləti, cənubdan isə yeni bir işğalçı olan Teymur Ləngin orduları ölkəni hədələyirdi. Belə bir mürəkkəb vəziyyətdə Azərbaycan dövlətləri arasında yalnız Şərqin qədim mədəniyyət mərkəzi sayılan Şirvan öz müstəqilliyini Teymur Ləng ilə ittifaqa girərək qoruya bildi (1386). Əvəzində isə bütün ölkə onun tapdağı altına keçdi, bütün şəhərlərin sənətkarları qul edilərək zorla yeni imperiyanın paytaxtı olan Səmərqəndə inşaat üçün aparılırdı. Digər tərəfdən isə Teymurun din xadimlərinə arxalanması xalq arasında narazılıq doğururdu. Hər iki amilin nəticəsində 1386-cı ildə Azərbaycanın tarixi paytaxtı Təbrizdə sənətkar dairələri arasında Fəzlullah Nəiminin rəhbərliyi altında yeni bir fenomen – hürufilər dini sektası meydana çıxır. Yeni ideologiya işğala ve qatı ənənəvi dini müddəalara qarşı yönələrək insanı ilahiləşdirir, hərflərlə onun arasında üzvi bağlantı kəşf edərək insanın Tanrı səviyyəsinə yüksəlmək imkanını təsdiqləyirdi. Beləliklə əslində hürufilik İntibahın Şərq dünyasına sirayət etmək cəhdlərindən başqa bir şey deyildi. Ancaq bu cəhdlərin qarşısı amansızlıqla alınır, Nəiminin ölümündən sonra (1394) hərəkata rəhbərlik edən Şirvan mənşəli böyük şair, siyasi xadim Nəsimi 1417-ci ildə Hələb şəhərində dərisi soyularaq edam olunur, sekta darmadağən edilir. Nəticədə İslam dünyasında İntibahın gerçəkləşdirilməsi kimi uğrunda dövrün Şirvan, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və digər yerli dövlətlərin mübarizə apardıqları başqa bir tarixi vəzifə olan Azərbaycanın birləşdirilməsi ideyası da uğursuzluqla üzləşir. Sonuncu vəzifəni həyata keçirmək yalnız başqa bir Azərbaycan bölgəsi olan Ərdəbilin idarə edən nüfuzlu Səfəvilər nəslinin nümayəndəsi və eyniadlı dövlətin banisi gənc şah I İsmayıla (1501-1524) nəsib oldu.